Elektrik Fiyatları Nasıl Belirlenir?

Elektrik üretim maliyetlerinin minimum seviyede tutulabilmesi için arz ve talebin dengeli bir şekilde yönetilmesi gereklidir. Bu dengenin sağlanması ve yönetilmesinde tüm piyasa katılımcılarının rolü bulunmaktadır.

Gerçek zamanlı elektrik talebine doğru cevap verilebilmesi için ilgili günün herhangi bir saatinde oluşacak olan talebin öngörülerek, o saatte ihtiyacı karşılayacak olan santrallerin de önceden planlanması gereklidir. Bu talep tahmini ve üretim planlaması elektrik teslimat gününden bir öncesinde yapılır. Gün Öncesi Piyasası (GÖP), piyasa işletmecisi tarafından yani EPİAŞ tarafından işletilen, elektriğin teslimat gününden bir gün önce elektrik ticareti ve dengeleme faaliyetleri için kullanılan piyasadır. Aynı zamanda spot piyasa olarak da adlandırılmaktadır.

Gün öncesi piyasasında piyasa işlemleri günlük olarak ve saatlik bazda gerçekleştirilir. Her bir gün 00.00’da başlayan ve 24 saat sonra 00.00’da sona eren saatlik zaman dilimlerinden oluşur. Piyasa katılımcıları GÖP işlemlerini saatlik veya blok teklifler halinde yapabilmektedir.

Her ne kadar gün öncesi piyasasında arz ve talep dengesi sağlanmaya çalışılsa da realitede bir gün öncesinden tahmin edilen tüketim planı ile gerçek zamanlı tüketim eşit olmamaktadır. Gerçek zamanlı tüketime göre arzın dengelenmesi Dengeleme Güç Piyasası ve Gün İçi Piyasasında yapılır. Yani tüketimin gerçekleştiği gün içinde, elektrik teslim saatinden bir saat öncesine kadar yük alma ve satma işlemleri Gün İçi Piyasasında gerçekleştirilebilir. Bu sayede dengesizliklerin minimuma indirilmesi hedeflenmektedir.

Piyasa Takas Fiyatı (PTF), Gün Öncesi Piyasasında belirlenen referans bir fiyatı ifade etmekteydi. Ancak bir gün önceden belirlenen bu referans fiyat, gerçek zamanlı tüketim karşısında devreye girmesi gereken santrallerin veya sistemde yük fazlası olması durumunda devreden çıkacak olan santrallerin devreden çıkma maliyetlerini karşılamaz. Sistemde enerji açığı olması halinde yük alma(devreye girme) teklif fiyatlarının en düşüğünden, sistemde enerji fazlası olması durumunda ise yük atma(devreden çıkma) teklif fiyatlarının en yükseğinden başlanılmak üzere, dengeleme güç piyasası kapsamında verilen tüm talimatlar dikkate alınarak belirlenen net talimat hacmine tekabül eden teklif fiyata sistem marjinal fiyatı (SMF) denir.

Kısaca YEKDEM olarak bilinen Yenilenebilir Enerji Kaynakları Destekleme Mekanizması 2005 yılında yayınlanan 5346 sayılı YEK kanunu ile devreye girmiştir. Bu kapsamda, YEK kanununun yürürlüğe girdiği 18.05.2005 tarihinden 31.12.2020 tarihine kadar işletmeye girmiş ya da girecek olan üretim tesislerine 10 yıl süre ile destek sağlanır. Burada sözü edilen destek, yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapan tesislere verilen alım garantisidir. YEKDEM kapsamında üretim kaynağına göre verilen teşvik bedelleri aşağıdaki gibidir.

• Hidroelektrik: 7,3 cent/kWh
• Rüzgar: 7,3 cent/kWh
• Jeotermal: 10,5 cent/kWh
• Biyokütle: 13,3 USD cent/kWh
• Güneş: 13,3 USD cent/kWh

Yekdem kapsamında üretim yapan tesislere verilen teşvik, aylık olarak yapılan uzlaştırma ile diğer piyasa katılımcılarına piyasaya katılım oranları kadarınca yansıtılır. Yani YEKDEM kapsamında verilen teşvik bedelleri, diğer piyasa katılımcılarından toplanır. YEKDEM kapsamında verilen teşvik bedellerinin dolar kuru üzerinden olması, özellikle kurun giderek yükseldiği son yıllarda piyasa üzerinde ciddi bir yük oluşturmakta ve piyasa katılımcıları için maliyeti yükselten en önemli faktör haline gelmiştir.

Elektrik piyasasındaki ticaret genel olarak ikili anlaşmalar üzerinden yapılmaktadır. Firmalar dilerse spot piyasadan Epiaş güvencesi ile elektrik ticareti yapabilirler. Ya da tezgâh üstü piyasa olarak da adlandırılan "Over The Counter" anlaşmaları ile de elektrik ticareti yapılabilir.

OTC piyasası genel itibari ile brokerlar üzerinden yürütülür. Broker’lar çeşitli dönemler için firmaların alış ve satış teklifini toplar, örneğin yılın geri kalanı için (CAL’20), ya da çeyrek dönem (Q3’20) gibi. Alış ve satış yönünde eşleşen teklifler için firmalar arasında ikili anlaşma yapılır. Ancak firmaların ticaretlerini güvence altına almak için talep ettikleri yüksek teminat bedelleri bu piyasada rekabet edebilen firma sayısını kısıtlamaktadır.

Elektrik piyasasındaki referans fiyatlar temel olarak arz ve talebin dengelenmesi ile belirlense de elektrik fiyatına, etki eden pek çok unsur sıralanabilir. Başlıca olarak, GÖP, GİP, YEKDEM, Operasyonel giderler, santrallerin elektrik üretim maliyeti elektrik fiyatına etki eden faktörlerdir. Ancak iletim kısıtları, normalde düşük maliyetle çalışan yüksek kapasiteli üretim santrallerinin arıza- bakım durumları gibi pek çok etken saatlik bazda belirlenen referans fiyatları doğrudan etkilemektedir.

Piyasa işletmecisi (TEİAŞ) kâr amacı gütmeyen, piyasa faaliyetlerini yöneten bir kurumdur. Yani kendisi doğrudan enerji ticareti yapmaz yalnızca piyasa faaliyetlerini düzenler. Bu sebeple işlettiği piyasadan herhangi bir kar veya zarar etmemesi esastır. Bu sebeple piyasada oluşan ek maliyetler Sıfır Bakiye Düzeltme Kalemi (SBDK) olarak elektrik üreticilerine yansıtılıyordu. 2016 yılından itibaren iletim sistemi kayıpları ve sıfır bakiye düzeltme tutarı elektrik tarifelerine yansıtılmaktadır. Ancak artık diğer maliyetlerin yanında önemsenmeyecek düzeydedir.

Elektrik piyasasında referans fiyatların saatlik bazda oluştuğunu dikkate alarak, herhangi bir tüketicinin tedarikçiye olan maliyeti de tüketim karakteristiği doğrultusunda değişken olacaktır. Bir tüketicinin tüketim karakteristiği incelendiğinde, minimum çekiş miktarı o tüketicinin baz yük ihtiyacını gösterir. Profil maliyeti ise tüketicinin saatlik bazda yaptığı çekiş miktarı dikkate alınarak hesaplanır. Profil maliyeti kısaca, bir tüketim noktasının saatlik bazdaki elektrik tüketim karakteristiğinden doğan maliyetidir.

Gün öncesi ve gün içi piyasasında işlem yapan piyasa katılımcılarının, işlem hacimlerine göre belirli bir teminat vermesi talep edilir. Talep edilen teminat tutarı, güncül işlem hacimleri değişken olduğundan her gün yeniden hesaplanır ve firmanın teminat açığı var ise, piyasada işlem yapmaya devam edebilmesi için bu teminat farkını tamamlaması beklenir.