Elektrik Fiyatları Nasıl Belirlenir?

Elektrik piyasası genel anlamda dört ana kısımdan oluşur. Bunlar üretim, iletim, dağıtım ve perakende satış hizmetleridir. Bu dört hizmet de eskiden devletler tarafından işletiliyordu. Üretimde rekabetçi piyasanın oluşturulması görece olarak kolaydır. Ancak elektriğin iletim ve dağıtım hizmetleri alt yapı gereklilikleri dolayısı ile çok mümkün değildi.

Elektrik fiyatları nasıl belirlenir?

Günümüzde gelişen bilgi teknolojileri sayesinde elektriğin üretimi, iletimi ve dağıtımı ölçülebilir hale geldi. Bu sayede rekabet ortamının oluşabileceği zemin hazırlanmış oldu. Türkiye’de bu rekabet zemini 1980’li yılların sonunda oluşmaya başladı. Türkiye elektrik talebi hızla artan bir ülke olduğundan devlet eli ile işletilen elektrik üretimi talebi karşılayamayacak duruma geldi ve planlı elektrik kesintileri kaçınılmaz oldu. Özel sektörün elektrik üretimine olan ilgisini artırmak için de ilk olarak Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) kuruldu ve otoprodüktör modeli ile özel sektörün elektrik üretimine katılımı sağlandı. Bunları takiben yap-işlet devret, yap-işlet modelleri ve özelleştirmeler ile özel sektörün elektrik üretimine katılımı sağlandı.

2001 yılında 4628 sayılı elektrik piyasası kanunu yürürlüğe girdi. Elektrik piyasası kanununun yürürlüğe girmesi ile devletin alım garantisi kaldırılarak daha serbest bir elektrik piyasası oluşmasının ilk adımları atılmış oldu. Serbest piyasa oluşumunu sağlamak için asıl hedef ilk aşamada üretim ve takiben dağıtım ayaklarının özelleştirilmesiydi. Sonuç olarak 2013 yılı itibari ile 21 adet dağıtım şirketinin özelleştirilmesi tamamlanmıştır.

Özel sektörün piyasaya katılımı ile toptan satış şirketleri kurulmaya başlandı. Bu şirketler elektrik enerjisini üreticilerden veya piyasadaki diğer toptan satış şirketlerinden alarak serbest tüketicilere satışını yapmaktadır. Serbest tüketicilere elektrik satışı dışında toptan satış şirketleri kendi aralarında da elektrik enerjisi ticareti yapmaktadır. Bu sayede rekabetçi bir enerji piyasasının oluşması sağlanmıştır.

Hali ile serbestleşen piyasanın çeşitli oyuncular tarafından yönetilmesi, işletilmesi, denetlenmesi gereklidir. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı uzun vadeli enerji stratejilerini belirler ve sektörü yönlendirir. Öte yandan Türkiye elektrik piyasası Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu (EPDK) tarafından düzenlenmektedir. Yani sektörün geneline yönelik lisanslama, yönetmeliklerin oluşturulması, uygulanması, serbest olmayan tüketicilere yönelik fiyatlamaların belirlenmesi gibi görevleri üstlenir.

Türkiye’deki elektrik piyasası faaliyetleri ise Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) ile Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. tarafından yönetilmektedir.

Bu kadar çok oyuncunun yer aldığı ve oldukça dinamik olan bu piyasada, nihai tüketicileri çoğunlukla ödedikleri elektrik faturasına yansıyan bedeller ilgilendirmektedir. Ancak elektrik enerjisi maliyetleri ve piyasa fiyatları tüm bu oyuncuların katılımı ile ortaya çıkmaktadır.

Elektrik enerjisi günümüz teknolojisi ile özellikle yüksek miktarlar söz konusu olduğunda depolanabilen bir enerji türü değildir. Fazla enerji üretimi yapılarak kaynakların israfının önlenmesi aynı zamanda kesintilere neden olmadan talebi karşılayacak miktarda elektrik enerjisinin her an sağlanabilmesi gereklidir. Yani elektrik enerjisine olan talep ile üretim birbiri ile denge halinde yürütülmelidir. Elektrik piyasasına referans teşkil eden fiyatlar çok basit anlamda bu dengenin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Ve elektrik sektöründe, spot, vadeli vb. gibi piyasa işlemleri bu referans fiyat esas alınarak gerçekleştirilmektedir.

Türkiye elektrik piyasasında bu referans fiyat merit order yöntemi ile belirlenir. Bu yöntem ile sistemin en uygun maliyet ile elektrik üretmesi hedeflenmektedir. Yöntemin temeli, üretim maliyeti yüksek olan termik santrallerin maliyetlerinin minimize edilmesi ve marjinal maliyeti sıfır kabul edilen yenilenebilir enerji kaynaklarından üretiminden maksimum seviyede yararlanılmasına dayanır. Basitçe, elektrik üretim santralleri üretim maliyetine göre en ucuzdan en pahalıya sıralanır ve ilgili saatteki enerji talebine göre en ucuz santralden en pahalıya doğru talebi karşılayacak olan santraller sıra ile devreye alınır. Talebi karşılayan son santral, yani sistemde ilgili saatte devreye giren en pahalı santral, sistemin ilgili saat için referans fiyatını belirler.

Gün Öncesi Piyasası Nedir?

Elektrik üretim maliyetlerinin minimum seviyede tutulabilmesi için arz ve talebin dengeli bir şekilde yönetilmesi gereklidir. Bu dengenin sağlanması ve yönetilmesinde tüm piyasa katılımcılarının rolü bulunmaktadır.

Gerçek zamanlı elektrik talebine doğru cevap verilebilmesi için ilgili günün herhangi bir saatinde oluşacak olan talebin öngörülerek, o saatte ihtiyacı karşılayacak olan santrallerin de önceden planlanması gereklidir. Bu talep tahmini ve üretim planlaması elektrik teslimat gününden bir öncesinde yapılır. Gün Öncesi Piyasası (GÖP), piyasa işletmecisi tarafından yani EPİAŞ tarafından işletilen, elektriğin teslimat gününden bir gün önce elektrik ticareti ve dengeleme faaliyetleri için kullanılan piyasadır. Aynı zamanda spot piyasa olarak da adlandırılmaktadır.

Gün öncesi piyasasında piyasa işlemleri günlük olarak ve saatlik bazda gerçekleştirilir. Her bir gün 00.00’da başlayan ve 24 saat sonra 00.00’da sona eren saatlik zaman dilimlerinden oluşur. Piyasa katılımcıları GÖP işlemlerini saatlik veya blok teklifler halinde yapabilmektedir.

Gün İçi Piyasası Nedir?

Her ne kadar gün öncesi piyasasında arz ve talep dengesi sağlanmaya çalışılsa da realitede bir gün öncesinden tahmin edilen tüketim planı ile gerçek zamanlı tüketim eşit olmamaktadır. Gerçek zamanlı tüketime göre arzın dengelenmesi Dengeleme Güç Piyasası ve Gün İçi Piyasasında yapılır. Yani tüketimin gerçekleştiği gün içinde, elektrik teslim saatinden bir saat öncesine kadar yük alma ve satma işlemleri Gün İçi Piyasasında gerçekleştirilebilir. Bu sayede dengesizliklerin minimuma indirilmesi hedeflenmektedir.

Sistem Marjinal Fiyatı (SMF) nedir?

Piyasa Takas Fiyatı (PTF), Gün Öncesi Piyasasında belirlenen referans bir fiyatı ifade etmekteydi. Ancak bir gün önceden belirlenen bu referans fiyat, gerçek zamanlı tüketim karşısında devreye girmesi gereken santrallerin veya sistemde yük fazlası olması durumunda devreden çıkacak olan santrallerin devreden çıkma maliyetlerini karşılamaz. Sistemde enerji açığı olması halinde yük alma(devreye girme) teklif fiyatlarının en düşüğünden, sistemde enerji fazlası olması durumunda ise yük atma(devreden çıkma) teklif fiyatlarının en yükseğinden başlanılmak üzere, dengeleme güç piyasası kapsamında verilen tüm talimatlar dikkate alınarak belirlenen net talimat hacmine tekabül eden teklif fiyata sistem marjinal fiyatı (SMF) denir.

YEKDEM Nedir?

Kısaca YEKDEM olarak bilinen Yenilenebilir Enerji Kaynakları Destekleme Mekanizması 2005 yılında yayınlanan 5346 sayılı YEK kanunu ile devreye girmiştir. Bu kapsamda, YEK kanununun yürürlüğe girdiği 18.05.2005 tarihinden 31.12.2020 tarihine kadar işletmeye girmiş ya da girecek olan üretim tesislerine 10 yıl süre ile destek sağlanır. Burada sözü edilen destek, yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapan tesislere verilen alım garantisidir. YEKDEM kapsamında üretim kaynağına göre verilen teşvik bedelleri aşağıdaki gibidir.

Hidroelektrik: 7,3 cent/kWh
Rüzgar: 7,3 cent/kWh
Jeotermal: 10,5 cent/kWh
Biyokütle: 13,3 USD cent/kWh
Güneş: 13,3 USD cent/kWh

Yekdem kapsamında üretim yapan tesislere verilen teşvik, aylık olarak yapılan uzlaştırma ile diğer piyasa katılımcılarına piyasaya katılım oranları kadarınca yansıtılır. Yani YEKDEM kapsamında verilen teşvik bedelleri, diğer piyasa katılımcılarından toplanır. YEKDEM kapsamında verilen teşvik bedellerinin dolar kuru üzerinden olması, özellikle kurun giderek yükseldiği son yıllarda piyasa üzerinde ciddi bir yük oluşturmakta ve piyasa katılımcıları için maliyeti yükselten en önemli faktör haline gelmiştir.

OTC Anlaşmaları Nedir?

Elektrik piyasasındaki ticaret genel olarak ikili anlaşmalar üzerinden yapılmaktadır. Firmalar dilerse spot piyasadan Epiaş güvencesi ile elektrik ticareti yapabilirler. Ya da tezgâh üstü piyasa olarak da adlandırılan "Over The Counter" anlaşmaları ile de elektrik ticareti yapılabilir.

OTC piyasası genel itibari ile brokerlar üzerinden yürütülür. Broker’lar çeşitli dönemler için firmaların alış ve satış teklifini toplar, örneğin yılın geri kalanı için (CAL’20), ya da çeyrek dönem (Q3’20) gibi. Alış ve satış yönünde eşleşen teklifler için firmalar arasında ikili anlaşma yapılır. Ancak firmaların ticaretlerini güvence altına almak için talep ettikleri yüksek teminat bedelleri bu piyasada rekabet edebilen firma sayısını kısıtlamaktadır.

Elektrik Fiyatına Etki Eden Diğer Unsurlar Nelerdir?

Elektrik piyasasındaki referans fiyatlar temel olarak arz ve talebin dengelenmesi ile belirlense de elektrik fiyatına, etki eden pek çok unsur sıralanabilir. Başlıca olarak, GÖP, GİP, YEKDEM, Operasyonel giderler, santrallerin elektrik üretim maliyeti elektrik fiyatına etki eden faktörlerdir. Ancak iletim kısıtları, normalde düşük maliyetle çalışan yüksek kapasiteli üretim santrallerinin arıza- bakım durumları gibi pek çok etken saatlik bazda belirlenen referans fiyatları doğrudan etkilemektedir.

Sıfır Bakiye Nedir? Elektrik Fiyatlarına Nasıl Etkisi Olur?

Piyasa işletmecisi (TEİAŞ) kâr amacı gütmeyen, piyasa faaliyetlerini yöneten bir kurumdur. Yani kendisi doğrudan enerji ticareti yapmaz yalnızca piyasa faaliyetlerini düzenler. Bu sebeple işlettiği piyasadan herhangi bir kar veya zarar etmemesi esastır. Bu sebeple piyasada oluşan ek maliyetler Sıfır Bakiye Düzeltme Kalemi (SBDK) olarak elektrik üreticilerine yansıtılıyordu. 2016 yılından itibaren iletim sistemi kayıpları ve sıfır bakiye düzeltme tutarı elektrik tarifelerine yansıtılmaktadır. Ancak artık diğer maliyetlerin yanında önemsenmeyecek düzeydedir.

Profil Maliyeti Nedir?

Elektrik piyasasında referans fiyatların saatlik bazda oluştuğunu dikkate alarak, herhangi bir tüketicinin tedarikçiye olan maliyeti de tüketim karakteristiği doğrultusunda değişken olacaktır. Bir tüketicinin tüketim karakteristiği incelendiğinde, minimum çekiş miktarı o tüketicinin baz yük ihtiyacını gösterir. Profil maliyeti ise tüketicinin saatlik bazda yaptığı çekiş miktarı dikkate alınarak hesaplanır. Profil maliyeti kısaca, bir tüketim noktasının saatlik bazdaki elektrik tüketim karakteristiğinden doğan maliyetidir.