Menkul kıymetler, yatırımcılara belirli bir süre sonunda faiz veya kar payı kazanma fırsatı sunarlar. Menkul kıymetler, hisse senetleri, tahviller, bonolar, varantlar, opsiyonlar, fon payları ve diğer finansal enstrümanları içerebilir. Bu araçlar, yatırımcılara bir şirkete veya devlete sermaye sağlama veya yatırım yapma fırsatı sunar ve sermaye piyasasının işleyişine katkıda bulunur.
Menkul Kıymetlerin Özellikleri Nelerdir?
Menkul kıymetler, yatırımcılara belirli haklar sağlayan ve belirli bir değeri temsil eden finansal enstrümanlardır. Temel özellikleri aşağıdaki gibidir.
- Sermaye Piyasasında İşlem Görme: Menkul kıymetler, borsalar veya tezgah üstü piyasalarda işlem görebilir.
- Taşınabilirlik: Bu kıymetli evraklar, fiziksel olarak taşınabilir.
- Değer Temsilciliği: Evraklar, temsil ettikleri mal varlıkları üzerinden değere sahiptir.
- Getiri Potansiyeli: Yatırımcılara dönemsel getiri sağlama potansiyeli vardır, örneğin hisse senetleri temettü, tahviller ise faiz getirir.
- Likidite: Menkul kıymetlerin likiditesi, piyasada kolaylıkla alınıp satılabilme kabiliyetini ifade eder.
Menkul Kıymet Çeşitleri Nelerdir?
Menkul kıymetler, farklı türlerde olabilir ve her biri farklı finansal ihtiyaçları karşılamak için kullanılır:
- Hisse Senetleri: Bir şirketin sermayesinin belirli bir kısmını temsil eder ve sahibine ortaklık hakları verir.
- Tahviller: Devlet tahvilleri veya şirketlerin borçlanmak amacıyla ihraç ettiği, belirli bir vade sonunda anapara ve faiz ödemesi yapılan borç senetleridir.
- Bonolar: Kısa vadeli borçlanma senetleridir, genellikle bir yıldan kısa süreli olarak ihraç edilir.
- Varantlar: Yatırımcıya, belirli bir menkul kıymeti gelecekte belirli bir fiyattan alma veya satma hakkı verir.
- Opsiyonlar: Alım veya satım hakkı veren, fakat zorunlu olmayan sözleşmelerdir.
Menkul Kıymetlerin Vergilendirilmesi
Menkul kıymet gelirleri, türlerine göre farklı vergilendirme esaslarına tabi tutulur. Bu vergilendirme esasları, 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu ve ilgili diğer mevzuatlar çerçevesinde düzenlenir.
Hisse Senedi Temettü Gelirlerinin Vergilendirilmesi
Hisse senedi temettü gelirleri, Gelir Vergisi Kanunu’nun 22. maddesi kapsamında yer alan bazı istisnalara tabidir. Bu maddeye göre, Türkiye'de tam mükellefiyete tabi olan şirketlerden elde edilen temettü gelirlerinin yarısı gelir vergisinden istisnadır. Kalan kısmı ise vergiye tabi olup, diğer gelirlerle birlikte yıllık beyanname ile beyan edilmesi gerekmektedir.
Tahvil Faiz Gelirlerinin Vergilendirilmesi
Tahvillerden elde edilen faiz gelirleri, Gelir Vergisi Kanunu’nun 75. maddesi gereğince menkul sermaye iradı olarak vergilendirilir. Türkiye'de ihraç edilen devlet tahvilleri ve hazine bonolarından elde edilen faiz gelirleri %10 oranında stopaja tabi tutulur. Bu oran, diğer tahvil türleri için değişiklik gösterebilir ve elde edilen faiz gelirleri yıllık beyanname ile beyan edilir.
Eurobond Gelirlerinin Vergilendirilmesi
Eurobond gelirleri ise, GVK’nun 75. maddesine göre yurt dışında elde edilen menkul sermaye iradı olarak değerlendirilir. Bu gelirler de yıllık beyanname ile beyan edilmek zorundadır ve vergi oranları, diğer menkul kıymet gelirlerinden farklı olabilir.
Gelir İdaresi Başkanlığı, menkul kıymet gelirlerinin vergilendirilmesiyle ilgili olarak güncel bilgileri ve uygulanacak vergi oranlarını periyodik olarak yayınlar. Menkul kıymet gelirlerinin vergilendirilmesiyle ilgili tüm detaylar, yatırımcıların bu gelirleri beyan ederken dikkat etmesi gereken önemli yasal düzenlemelerdir.
Menkul Kıymetlerin Riskleri Nelerdir?
Menkul kıymet yatırımları çeşitli riskler içerir:
- Piyasa Riski: Piyasa koşullarındaki dalgalanmalar, menkul kıymetlerin değerinde önemli değişikliklere yol açabilir.
- Kredi Riski: İhraççının borç yükümlülüklerini yerine getirememe riski.
- Likidite Riski: Menkul kıymetlerin hızlıca nakde çevrilememesi durumunda yatırımcının karşılaşacağı risk.
Menkul Kıymet Borsaları Nedir?
Menkul kıymet borsaları, hisse senetleri, tahviller gibi finansal araçların alım satımının yapıldığı organize piyasalardır. Bu borsalar, menkul kıymetlerin fiyatlarının belirlenmesine olanak tanır ve yatırımcılara likidite sağlar. Türkiye'de bu işlemler Borsa İstanbul (BİST) dahilinde gerçekleştirilir.
Menkul Kıymetlerin Likiditesi
Likidite, menkul kıymetlerin kısa sürede ve değer kaybetmeden nakde çevrilebilme kapasitesidir. Likidite seviyesi, yatırımcılar için önemli bir kriterdir çünkü likidite oranı yüksek olan menkul kıymetler, gerektiğinde hızla satılabilir.
Menkul Kıymetleştirme Nedir?
Menkul kıymetleştirme, varlıkların menkul kıymet olarak piyasada işlem görecek şekilde yeniden yapılandırılmasıdır. Bu süreç, genellikle borçlanma araçlarının menkul kıymete dönüştürülmesiyle likiditenin artırılması amacıyla yapılır. Menkul kıymetleştirme, borçlanma maliyetlerini düşürür ve yatırımcılara yüksek getiri sağlayabilir.
Menkul Kıymetlerin Tarihçesi
Menkul kıymetlerin tarihçesi, finansal piyasaların gelişimi ve modern ekonomilerin oluşumuyla yakından bağlantılıdır. Menkul kıymetlerin tarihi, Orta Çağ'dan günümüze kadar uzanan uzun bir süreçte şekillenmiştir.
Orta Çağ ve İlk Gelişmeler
Menkul kıymetlerin ilk örnekleri, Orta Çağ Avrupa’sında ticaretin gelişmesiyle ortaya çıktı. 12. ve 13. yüzyıllarda İtalya'da ticaret yapan tüccarlar, ortaklık paylarını ve borç senetlerini temsil eden belgeler geliştirdiler. Bu belgeler, günümüzdeki hisse senetlerinin ve tahvillerin ilkel birer örneğiydi. Ticaretin yoğun olduğu Venedik, Floransa ve Cenova gibi şehirler, menkul kıymetlerin ilk geliştiği merkezler arasında yer aldı.
İlk Borsa ve Menkul Kıymetlerin Kurumsallaşması
Menkul kıymetlerin kurumsallaşması, 17. yüzyılda Hollanda'da Amsterdam Borsası’nın kurulmasıyla gerçekleşti. 1602 yılında kurulan Amsterdam Borsası, dünyanın ilk organize menkul kıymet borsası olarak kabul edilir. Bu borsa, Hollanda Doğu Hindistan Şirketi (VOC)’nin hisselerinin halka arz edilmesi ve bu hisselerin alınıp satılması için kuruldu. VOC hisseleri, dünyanın ilk halka açık menkul kıymetleri olarak tarihe geçti. Amsterdam Borsası, modern borsaların temelini attı ve menkul kıymetlerin yaygınlaşmasına olanak sağladı.
18. ve 19. Yüzyıllar: Endüstri Devrimi ve Menkul Kıymetlerin Yaygınlaşması
18. yüzyılda İngiltere’de başlayan Endüstri Devrimi, menkul kıymetlerin yaygınlaşmasında büyük rol oynadı. Sanayi devrimiyle birlikte büyük ölçekli yatırımlara ihtiyaç duyan şirketler, sermaye toplamak amacıyla hisse senetleri ve tahviller ihraç etmeye başladılar. Bu dönemde Londra Borsası (London Stock Exchange) gibi büyük menkul kıymet borsaları kuruldu ve menkul kıymetler, uluslararası ticaretin önemli bir aracı haline geldi.
19. yüzyılın sonlarına doğru, Amerika Birleşik Devletleri'nde menkul kıymetler piyasası hızla büyüdü. New York Menkul Kıymetler Borsası (NYSE), bu dönemde dünyanın en büyük borsası haline geldi. ABD'deki ekonomik büyüme, demiryolu, çelik ve finans gibi sektörlerdeki dev şirketlerin menkul kıymetlerini ihraç etmelerini sağladı.
20. Yüzyıl: Regülasyonlar ve Küreselleşme
19. yüzyılın başlarında, menkul kıymet piyasalarının büyümesiyle birlikte regülasyon ihtiyacı ortaya çıktı. 1929’daki Büyük Buhran, menkul kıymet piyasalarının düzenlenmesi gerektiğini ortaya koydu. ABD’de 1933 Menkul Kıymetler Yasası (Securities Act of 1933) ve 1934 Menkul Kıymetler Borsası Yasası (Securities Exchange Act of 1934) çıkarılarak piyasalarda düzenlemeler getirildi ve Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (SEC)kuruldu. Bu düzenlemeler, yatırımcıların korunmasını ve piyasa şeffaflığının artırılmasını hedefliyordu.
20. yüzyılın ikinci yarısında ise menkul kıymetler piyasaları küreselleşti. Bilgisayar teknolojilerinin gelişmesi ve internetin yaygınlaşması, menkul kıymetlerin alım satımını kolaylaştırdı ve piyasalara erişimi artırdı.
21. Yüzyıl: Dijitalleşme ve Yeni Menkul Kıymet Türleri
21. yüzyılda dijitalleşme, menkul kıymetler piyasasını köklü bir şekilde değiştirdi. Elektronik borsalar ve algoritmik ticaret yaygınlaştı. Aynı zamanda dijital varlıkların menkul kıymet haline getirilmesi süreci olan tokenizasyon, yeni yatırım fırsatları sundu. Ayrıca, sürdürülebilirlik temelli finansal ürünler, özellikle yeşil tahviller gibi menkul kıymet türleri popülerlik kazandı.
Menkul Kıymet Yatırımının Avantajları Nelerdir?
- Çeşitlendirme: Menkul kıymetler, yatırım portföylerini çeşitlendirme imkanı sunar.
- Düzenli Gelir: Tahvil faizleri ve hisse senedi temettüleri gibi düzenli gelir sağlama potansiyeli vardır.
- Sermaye Kazancı: Menkul kıymetlerin piyasa değerinin artması durumunda sermaye kazancı elde edilebilir.
Menkul Kıymetlerle İlgili Mevzuatlar
Menkul kıymetlerin ihraç edilmesi ve alım satımı, Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) tarafından denetlenir. Sermaye Piyasası Kanunu ve ilgili diğer mevzuatlar, menkul kıymet işlemlerinin düzenlenmesini sağlar. Bu mevzuatlar, yatırımcı haklarının korunması, piyasa şeffaflığının sağlanması ve adil işlem koşullarının oluşturulmasını amaçlar.
