Borsa Nedir?

Türkiye'de Borsanın Gelişimi

Türkiye'de borsanın temelleri Osmanı döneminde Kırım Savaşı'na kadar dayanır. 1854 - 1856  arası dönemde savaşın neden olduğu ekonomik sonuçlar sebebiyle borçlanma tahvilleri çıkarılmıştır. Çıkartılan borçlanma tahvillerinin alınıp satılması ile Türkiye'deki ilk borsa ortaya çıkmıştır. İlk olarak Osmanlı'dan alacakları bulunan ülkelerin baskısı ile 1866 yılında İstanbul'da kurulan borsa, 1873 yılında yapılan bir düzenleme ile Dersaadet Tahvilat Borsası adı ile işlem yapmaya başlamıştır. Cumhuriyet döneminde 1929 yılında yapılan bazı kanuni düzenlemeler ile Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu çıkarılmıştır. Bu kanunla beraber Türkiye borsası, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası adı altında işlem yapmaya başlamış, Cumhuriyetin ilk şirketlerinden olan Türkiye İş Bankası'nın da hisseleri burada işlem görmeye başlamıştır.

Çeşitli gereksinimler ve değişen ekonomik koşullar nedeniyle 1980'li yıllarda modern anlamda bir borsa kurulması ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Borsa kurulması ihtiyacına karşılık, tüm sermaye piyasası kurumlarını denetlemek ve düzenlemekle görevli olan Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) kurulmuştur. 1984 yılında dönemin başbakanı Turgut Özal tarafından çıkarılan Menkul Kıymetler Borsaları Hakkındaki Kanun Hakkındaki Kararname ile gerekli altyapı oluşturularak, 1985 yılında (halen faaliyette olan) modern anlamdaki ilk borsa İstanbul Menkul Kıymetler Borsası kurulmuştır. İlk kuruluşunda Ziraat Bankası'nın Cağaloğlu binasının bir bölümünde faaliyetlerine başlayan İMKB, daha sonra Karaköy'deki Erenhan'a taşınmıştır. 1995 yılında, halen bulunduğu Sarıyer'deki modern binasına taşınan İMKB, 2013 yılında Borsa İstanbul adını almış ve BİST kısaltmasıyla işlemlerine devam etmeye başlamıştır.

Borsa Ne İşe Yarar?

Borsa, alıcıların ve satıcıların bir araya gelerek tezgah üstü işlemlerle şirket hisseleri, emtia, döviz gibi menkul kıymetlerin ve türevlerinin alınıp satıldığı piyasadır. Alıcılar ile satıcıların buluştuğu borsada bir menkul kıymetin değeri arz talep dengesine göre belirlenir. Şirket hisseleri borsası, menkul kıymetler borsası, döviz borsası, vadeli işlem ve opsiyon borsası gibi çeşitleri bulunan borsaların çalışma mantığı birbiri ile benzerdir. Tüm borsalarda takas işlemleri ile alış ve satış gerçekleştirilir.

Borsa Nasıl Çalışır?

Şirketler, yatırımcılara hisse satışı gerçekleştirerek borsada işlem gören hisse senetleri üzerinden likidite sağlar. Bu şekilde şirketler borçlanmadan, ihtiyaç duydukları likiditeyi sağlar. Tüm borsaların temel çalışma mantığı arz-talep dengesi üzerine kurulmuştur. Bir şirket hissesine olan talep, o şirketin hissesinin değerini belirler. Borsada yalnızca listelenmiş, halka açık şirketlerin hisse senetleri işlem görür. Borsada bir menkul kıymetin değerinin belirlenmesi için en çok tercih edilen yöntem açık artırmadır. Bu mekanizmada satıcılar menkul kıymetlerinin değerini teklif ederler, alıcılar ise alış fiyatı teklif eder. Alış fiyatı ile satıcının fiyatının birleştiği noktada ise işlem gerçekleştirilir.

Borsanın Temel İşlevleri Nelerdir?

Borsanın temel işlevleri çeşitli mal ve menkul kıymetlerin satışının, çeşitli kurallar çerçevesinde yapıldığı yer olarak görev yapmaktır. Borsanın temel işlevleri aşğıdaki gibidir.

• Menkul kıymet fiyatlarının belirlenmesi: Borsa, menkul kıymetlere olan arz ve talep temelli çalıştığından fiyatlandırmalar bu çerçevede yapılır. Büyüme odaklı ve karlı olan menkul kıymetler daha yüksek bir değere sahiptir. Menkul kıymetlerin bu değerlemesine dayanarak, yatırımcılar ve tacirler kendilerine yatırımlarından en fazla getiriyi sağlayacak menkul kıymeti değerlendirebilir ve belirleyebilir.
• Likiditenin sağlanması: Borsanın en önemli işlevlerinden biri likidite sağlamaktır. Menkul kıymetler borsada kolayca alınıp satılabildiği için nakde çevrilmeleri oldukça kolaydır. Kolay likideye çevrilebilirlik, borsaya olan talebin artmasına ve hızlı likidite sağlamaya olanak tanır.
• Ekonomik Durumu Belirtmek: Borsalar, ülkenin ekonomik durumunu çok etkili bir şekilde gösterebilir. Tüccarlar, büyüyen veya düşüş yaşayan sektörleri belirleyebilir. Makro düzeyde, patlama yaşayan sektörler borsada kolayca anlaşılabilir. Mikro düzeyde, zararla karşı karşıya olan belirli şirketleri belirlemek de oldukça kolaydır. Genel olarak, bir ekonominin bütün resmi bir borsanın durumu aracılığıyla anlaşılabilir.
• Yatırımları kolaylaştırmak: Borsalar Türkiye'deki SPK (Sermaye Piyasası Kurulu), Hindistan'daki SEBI gibi düzenleyici kurumların yönergelerine göre çalışır. Düzenleyici kurumların varlığı nedeniyle, yatırımcılar ve tacirler bu piyasaya yatırım yaparken kendilerini güvende hissederler. Bu, borsada işlem yaparak büyük miktarda kar elde edilebildiğinden yatırım kültürünü kolaylaştırır.
• Sermaye Artırmak: Şirketler için borsanın önemli bir işlevi sermaye artırımıdır. Şirketler, menkul kıymet fiyatlarındaki artışla ticari faaliyetlerini ve projelerini finanse etmek için sermaye toplayabilirler. Bu, ülke içindeki endüstrilerin büyümesine yardımcı olur. Hatta birçok şirket, borsadaki tüccarlardan sermaye toplayarak zararlarını karşılayabilir veya yatırımlarını artırabilir.
• Yatırımcıların hakkını korumak: Borsa aracılığıyla tacirler kendilerine bir şirkette oy hakkı sağlayan hisse senetlerine yatırım yapabilir. Hisse sayısı arttıkça tacirler oy kullanma hakkına sahip olur ve şirketin elde ettiği kardan pay alır. Bir yatırımcı hisse sayısını ne kadar fazla elinde tutarsa, şirketteki mülkiyeti de o kadar artar. Bu işlemlerin borsa üzerinden yapılması, pek çok kurumun denetiminde olması nedeniyle diğer hisse alım kanallarına daha güvenlidir.
• Yabancı yatırımları çekmek: Borsanın önemli işlevlerinden biri yabancı kuruluşlardan fon çekmektir. Bu, sermayenin ulusal pazara akışını artırır ve daha fazla kazanma fırsatı yaratır.

Borsa Çeşitleri Nelerdir?

Borsa çeşitli mal ve hizmetlerin yapıldığı yerler olarak farklı çeşitlerde oluşur. Bu nedenle farklı borsa çeşitleri mevcuttur. Borsa çeşitleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.

• Menkul kıymetler borsası: Şirket hisselerinin alınıp satıldığı borsalardır.
• Altın ve kıymetli maden borsası: Altın ve kıymetli madenlerin alınıp satıldığı borsalardır.
• Vadeli işlemler ve opsiyon borsası: Türev işlemlerin gerçekleştirildiği borsadır.
• Döviz borsası: Döviz alım satımının yapıldığı borsadır.
• Emtia borsası:Emtiaların alım satımının yapıldığı borsadır.

Menkul Kıymetler Borsası Nedir?

Menkul kıymet, taşınabilir olan malları ifade eder. Hisse senedi gibi değerli evraklar, menkul kıymet niteliği taşır. Menkul kıymetler borsası ise bu menkul kıymetlerin (hisse senedi vb.) işlem gördüğü borsalara verilen isimdir. Günümüzde borsa denildiği zaman ilk olarak akla menkul kıymetler borsası gelir. Menkul kıymetler borsası üzerinde aracı kurumlar vasıtasıyla emir iletimi yapılarak işlem gerçekleştirilebilir. Yatırımcılar hisse senedi ve diğer değerli evrakları kolayca alabilir ya da satabilir. Halka açılmak isteyen firmalar şirketlerinin ortaklık paylarını bu borsalar üzerinden halka arz edebilir. Bu sayede kaynak yaratır ve likidite sağlarlar.

Altın ve Kıymetli Maden Borsası Nedir?

Altın ve kıymetli maden borsası, çeşitli değerli taşların işlem gördüğü borsadır. Gerçekleştirilen işlemler tamamen dijital ortamda veya kağıt üzerinde gerçekleştirilir. Satın alınan maden, yatırımcının eline fiziksel olarak geçmez. Kıymetli madenlere örnek olarak altın, gümüş, platin ve paladyum gösterilebilir.

Altın ve kıymetli maden borsasında en çok işlem gören maden altındır. Altından sonra en çok işlem gören maden ise gümüştür. Dünyadaki altın ve kıymetli maden işlemlerinin yaklaşık %90'ı Londra OTC Borsası, Amerika Futures Piyasası ve Shanghai Gold Exchange (SGE)'de gerçekleştirilir.

Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası Nedir?

Opsiyon, bir yatırımcıya belirli bir hisseyi ya da menkul kıymeti ileri bir tarihte satın alma ya da satma hakkını veren ve son geçerlilik tarihi olan kontratlardır. Opsiyon kontratlarında yatırımcı, kontratın son kullanma tarihine kadar opsiyonu kullanabilir. Vadeli işlemler (İngilizce adıyla futures) ise opsiyon kontratlarına çok benzer. Opsiyon ve vadeli işlemler arasındaki tek fark, alıcının ya da satıcının ileri bir tarihte işlemi tamamlama zorunluluğu olmasıdır.

Vadeli işlem ve opsiyon borsasının temel amacı yatırımcı risklerini azaltmak için işlemlerin yapılmasıdır. Vadeli işlemler ce opsiyon borsalarında gerçekleşen işlemlerin ortaya çıkarttığı nakit akışındaki dönüşüm, riski ve parite riskleri minimuma indirilir. Bu işlem future veya forward işlemlerle gerçekleştirilir. Opsiyon borsalarında belirli bir dayanak varlık belirli bir fiyattan ancak belirli bir vade süresince satın alınabilir. Vade süresi bittiğinde yatırımcı ortaya çıkan haklarını alabilir veya satabilir.

Türkiye'de vadeli işlemler 17/8/2001 tarih ve 9/1101 sayılı SPK kararı ve 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla kurulan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.'de yapılır. 2 Ağustos 2013 tarihinde son işlem gününü gerçekleştiren bu borsa daha sonra Borsa İstanbul bünyesine katılarak Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VİOP) adını almıştır. VİOP’ta sermaye piyasasındaki ürünler üzerine düzenlenmiş olan vadeli işlemler, opsiyon sözleşmeleri ve daha başka bir dizi türev ürünlere yatırım yapılabilmektedir.

Döviz Borsası Nedir?

Döviz borsası, yabancı para birimlerinin alınıp satıldığı borsadır. FX borsası olarak da bilinen döviz borsası, uluslararası alanda ülkelerin para birimlerinin birbirleri karşısındaki değerlerinin belirlendiği piyasadır. Yatırımcılar, döviz borsasında döviz alış satışı yapabilir. Döviz borsasını oluşturan kurumlar, bankalar, forex aracıları, ticari şirketler, merkez bankaları, yatırım şirketleri, risk fonları ve yatırımcılardır.

Bir ülkenin döviz cinsinin belirlenmesi, o ülkenin döviz kuru politikası ile paraleldir. Serbest kur rejimi ya da sabit kur rejimi olan para birimlerinin işlemleri bu politikalar doğrultusunda yapılır.

Borsada Nasıl Yatırım Yapılır?

Borsada yatırım ve işlem yapmak için bir aracı kurumla çalışmak gerekir. Aracı kurumlar merkez borsa piyasası ile son kullanıcı arasındaki emir iletimlerini gerçekleştiren şirketlerdir. Aracı kurum olarak, bu hizmeti veren bankalar kullanılabileceği gibi daha farklı finans kuruluşları da kullanılabilir. Günümüzde tüm borsa işlemleri online bir şekilde dijital ortamda gerçekleştirilir. Aracı şirket tarafından verilen web sitesi paneli veya mobil uygulama üzerinden borsadaki tüm opsiyonlara kolaylıkla alış satış emirleri iletilebilir. Bu işlemi yapabilmek için öncelikle aracı şirkete yatırım yapılacak para aktarılır. Para çekilmek istendiğinde ise aracı kuruma çekme talimatı verilerek belirli saatler içerisinde para hızlıca şahsi hesaba çekilebilir.

Borsada Yatırım Yaparken Nelere Dikkat Edilmelidir?

Borsada yatırım yaparken dikkat edilmesi gereken hususlar aşağıdaki gibi sıralanabilir.

• Risk seviyesi yüksek opsiyonlara yapılacak yatırım, iyi araştırılmalıdır.
• Yatırım yapılacak opsiyonların istikrarlı ve gelecek vadeden yapıda olmasına dikkat edilmelidir.
• Yatırım yapılacak olan hisse senediyle ilgili son KAP haberleri incelenmelidir.
• Brüt takas uygulamasındaki opsiyonlara yatırım yapılacaksa neden ve ne zaman brüt takasa girdiği ve brüt takasın ne zaman sona ereceği bilinmelidir.
• Yatırım yapılacak şirketlerin yıllık kar marjları ve müşteri ilişkileri gözetilmelidir.

Borsada Nasıl İşlem Yapılır?

Borsada işlem yapmak için gerekli protokoller yerine getirildikten sonra bir aracı kurumla anlaşılır. Bundan sonra aşağıdaki adımlar takip edilir

1. Aracı kurumun mobil veya web uygulaması üzerinden borsaya giriş yapılır.
2. Borsa ekranında tüm hisse senetleri ve diğer yatırım opsiyonları listelenir. Yatırım opsiyonlarının mevcut fiyatları, gün ve yıl içindeki değişimleri yüzdesel ve fiyat bazlı olarak görülebilir. Günün en çok yükselenleri ve günün en çok düşenleri gibi seçeneklerle de liste sırası değiştirilebilir.
3. Satın alınması planlanan opsiyon seçilerek al emri verilebilir. Al emri verirken toplamda dört adet seçenek bulunur. Bu seçenekler normal, piyasa, piyasadan limite ve dengeleyici şeklindedir. Genel olarak normal emir türü ile işlem yapılır. Normal emir türünde kaç adet hisse senedinin hangi fiyattan alınması gerektiği seçilir. Hisse senedinin fiyatı yükselirse alım yapılamaz. Piyasa emrinde ise hisse senedinin fiyatı yükselse bile mevcut fiyat ne ise o fiyattan alım yapmaya devam eder.
4. Satım işlemi içinse "portföyüm" bölümüne girdikten sonra sahip olunan hisse senetleri seçilerek satışa sunulabilir. Satış fiyatı, ürünün mevcut fiyatından düşükse ürün anında mevcut fiyattan satılır.

Tüm bu işlemler, aracı kurumla telefon üzerinden de gerçekleştirilebilir.